در زیارت عاشورا معارف و درسهای مهمی وجود دارد. ثوابهایی که در روایت امام باقر (علیهالسلام) درباره زیارت عاشورا ذکر شده، واقعاً محیرالعقول است. انسان با خواندن این زیارت در ثواب شهدای کربلا شریک میشود، گویی با امام حسین (علیهالسلام) شهید شده است. این ثواب عظیم به خاطر معرفتی است که در این زیارت وجود دارد. اگر به آن معرفت برسیم، بفهمیم و در زندگیمان جاری شود، واقعاً میتوانیم به همان جایی برسیم که آن شهدا رسیدند.
یکی از شرایط فهمیدن این زیارت، این است که بدانیم چه میگوییم و چه چیزی از خدا میخواهیم. از جمله دعاهایی که در زیارت عاشورا از درگاه خدا درخواست میکنیم، این دعاست:
وَ اَسْئَلُهُ اَنْ يُبَلِّغَنِی الْمَقامَ الْمَحْمودَ لَكُمْ عِنْدَ اللهِ
«از خدا میخواهم که من را به جایگاه ستودهای که شما نزد خداوند دارید برساند.»
حسین جان، من از خدا میخواهم که مرا به آن مقام محمودی که شما نزد خدا دارید برساند. تا معنا، عظمت و حقیقت این مقام را نفهمیم، دعایمان کامل نیست.
مقام محمود در قرآن
مقام محمود برگرفته از آیهای در قرآن است. تنها جایی که در قرآن سخن از مقام محمود شده، این آیه است که خداوند به پیغمبرش میفرماید:
﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَىٰ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾ (الاسراء: ۷۹)
«و پاسی از شب را زنده بدار تا برای تو [به منزله] نافلهای باشد، امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند.»
خداوند به پیغمبر (صلیاللهعلیهوآله) میفرماید: یا رسولالله، شبها بلند شو، نیمه شبها تهجد کن، قرآن بخوان، نماز شب بخوان؛ باشد که خدا تو را به مقام محمود مبعوث کند. یعنی خدا در قرآن میفرماید که پیغمبرش را بر اثر تهجد، نماز شب، بیداریهای شب و عبادتهای شبانه، امید است که به مقامی محمود برساند.
در تفاسیر شیعه و اهل سنت درباره مقام محمود بحثهای زیادی شده است. در بعضی روایات که هم شیعه نقل کرده و هم از اهل بیت (علیهمالسلام) رسیده و هم مفسرین اهل سنت گفتهاند، مقام محمود همان مقام شفاعت کبرای پیغمبر (صلیاللهعلیهوآله) است؛ مقامی که یک شفاعت عام و گسترده بزرگی در قیامت خدا به پیغمبر میدهد که از عظمت این شفاعت، همه شگفتزده میشوند، همه تحسین میکنند، همه ستایش میکنند و همه به این زیبایی و عظمت پیغمبر پی میبرند.
اما کسانی که عمیقتر روی این آیه کار کردهاند و تدبر در قرآن کردهاند، این روایات را بیانگر یک گوشهای از عظمت و مقام محمود پیغمبر (صلیاللهعلیهوآله) یافتهاند. آنها میگویند: مقام محمود یعنی مقامی که حمد مطلق، ستایش مطلق، خوبی مطلق و زیبایی مطلق، همه و همه در وجود پیغمبر اکرم (صلیاللهعلیهوآله) تجلی میکند.
برای اینکه این مقام را خوب بفهمیم، باید به آیه دوم سوره حمد که هر روز بارها میخوانیم توجه کنیم: «ٱلْحَمْدُ لله رَبِّ ٱلْعَالَمِینَ». این «ٱلْحَمْدُ» با الف و لام، الف و لام استغراق است.
اگر کسی بفهمد این «ٱلْحَمْدُ» یعنی چه و سوره حمد را با معرفت بخواند، به معرفتهای خیلی بالایی دست پیدا میکند. معنای این آیه فقط این نیست که: خدایا شکرت که تو رب العالمین هستی، یا خدایا ستایش میکنم تو را که خدای همه جهانها هستی. نه! معنایش این است که: هر آنچه خوبی، هر آنچه شکر، هر آنچه زیبایی، هر آنچه تعریف در هستی وجود دارد، همه و همه فقط برای خداست.
یعنی در واقع، هر کسی از هر چیزی دارد تعریف میکند، از هر کسی دارد تشکر میکند، هر خوبیای که در هر جا میبیند، در واقع دارد این خوبی را در خدا میبیند و از خداست. مگر کسی از غیر خدا خوبی دارد؟ زیبایی مگر از غیر خدا میآید؟ مگر کسی که کاری کرده که ما از او تشکر میکنیم، از خودش کرده؟ مگر به لطف خدا نبوده؟ مگر خدا آن لطف را به او نداده؟ قدرت را به او نداده؟
وقتی ما این را بفهمیم، آن موقع متوجه میشویم که «ٱلْحَمْدُ لله»: همه ستایشها، همه سپاسها، هر چیزی که در عالم هست، همهاش برای خداست. اینطوری آدم موحّد میشود؛ غیر خدا را در نظر نمیگیرد، فقط و فقط همه چیز برای خداست. اگر بفهمیم، زندگی ما متحول میشود.
پیغمبر به عنوان آینه تمامنمای خدا
در این آیه، خدا به پیغمبر میگوید: تو شبها بلند شو، تهجد کن، نافله بخوان، قرآن بخوان؛ که با این کار تو را به مقام محمود میرسانیم. روز قیامت که تو را مبعوثت میکنیم، در مقام محمود مبعوث میشوی.
محمود یعنی چه؟ باز محمود از همان حمد میآید. محمود مطلق یعنی کسی که هر آنچه خوبی، هر آنچه زیبایی و هر آنچه شکرکردنی است، همه در وجود او دیده میشود.
این مقام چیست؟ ما در سوره حمد میگوییم همه حمدها فقط و فقط برای خداست. در این آیه، خدا میگوید: پیغمبر را به جایی میرسانم که روز قیامت همه عالمیان بفهمند که همه حمدها و زیباییها مال این است. چرا؟ به خاطر اینکه وقتی کسی از خودش، از تعلقاتش، از خودخواهیهایش، از طبیعتش، از مادیاتش، از هر آنچه غیر خداست جدا شد و برید و فقط و فقط شد آینه تمامنمای خدا، خب در آینه چه چیزی پیداست؟
وقتی یک چهره زیبایی جلوی آینه قرار میگیرد، در آینه همان چهره زیباست، خودش است. پیغمبر (صلیاللهعلیهوآله)؛ خدا میگوید: تو با این تهجد شبانهات به جایی میرسی که میشوی آینه تمامنمای خدا. و در قیامت همه میفهمند، همه درک میکنند، همه متوجه این حقیقت میشوند که رسول خدا، اشرف مخلوقات خدا، آینه تمامنمای خداست.
مقام محمود برای اهل بیت (علیهمالسلام)
خیلی از مفسرین گفتهاند که مقام محمود یک مقام انحصاری برای پیغمبر اکرم (صلیاللهعلیهوآله) است و فقط پیغمبر به آن مقام محمود میرسد. در قرآن هم خدا به پیغمبر دارد میگوید: ما تو را به مقام محمود مبعوث میکنیم.
اما ما در زیارت عاشورا چه میگوییم؟ اولاً میگوییم این مقام محمود برای اهل بیت (علیهمالسلام) هم هست: «اَنْ يُبَلِّغَنِی الْمَقامَ الْمَحْمودَ لَكُمْ عِنْدَ اللهِ» (حسین جان، شما به مقام محمود رسیدید).
اما از این یک چیز بالاتر، ما در زیارت عاشورا یک درخواستی میکنیم که اگر کسی آن مقدمات و توضیحات را نداشته باشد، میگوید: عجب روی! عجب انتظاری! ما میگوییم: حسین جان، من از خدا میخواهم که به برکت زیارت عاشورا، به برکت موالات شما، به برکت لعن و تبری از دشمنان شما، من هم به مقام محمود برسم، من به مقام محمود شما برسم.
عجب! یعنی میشود؟ اصلاً شدنی است؟ نه تنها شدنی است، بلکه اگر باور نکنیم که شدنی است، اگر هدفمان را در زندگی رسیدن به آنها قرار ندهیم، اصلاً حرکت نمیکنیم و دور خودمان میچرخیم.
یک عالمی به فرزندش گفت: تو اگر بزرگ شدی میخواهی به کجا برسی؟ گفت: پدرجان، من تصمیم گرفتم مثل شما بشوم. گفت: خب، به هیچ جا نمیرسی! من تصمیم گرفته بودم به امام صادق (علیهالسلام) برسم، به اینجا رسیدم. تو میخواهی به من برسی، پس به هیچ جا نمیرسی.
همت بلند دار که مردان روزگار / از همت بلند به جایی رسیدهاند
امکان رسیدن به مقام اهل بیت (علیهمالسلام)
ممکن است بحث اعتقادی و کلامی مطرح شود که: آقا، اصلاً مگر ممکن است یک کسی به مقام اهل بیت (علیهمالسلام) برسد؟
شاهدش این است که مگر نگفتند: «سَلْمانُ مِنّا اَهْلَالبیت» (سلمان از ماست، از اهل بیت است)؟ مگر سلمان نرسید به مقام آنها که گفتند «مِنّا» (از ماست)؟ چطوری رسید؟
همانطوری که قرآن فرموده بود:
﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ (الاحزاب: ۳۳)
«خدا فقط میخواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.»
اهل بیت (علیهمالسلام) کسانی هستند که پاک هستند. پس اگر کسی پاک شد، میشود «مِنّا اَهْلَالبیت.»
البته این آینه شدن، این آینه پاک شدن که آن چهرههای زیبا و آن نور تابان در این آینه بتابد، طبیعتاً از آنهاست، نه اینکه من هم بگویم میرسم. سلمان شد آینه آنها. و چون شد آینه، چون خودش را پاک کرد، آنها در وجود او تابیدند. مقام محمود یعنی همین.
حدیث قرب نوافل
در حدیثی که هم شیعه نقل کرده و هم اهل سنت، تحت عنوان حدیث قرب نوافل که مربوط به جریان معراج است، در معراج خدا با حبیب خودش پیغمبر اکرم (صلیاللهعلیهوآله) سخن گفت. یکی از سخنهایی که گفت این بود: بندگان من با هیچ چیزی مثل انجام واجبات به من نزدیک نمیشوند. و بعد با قرب نوافل، با کارهای اضافهتر.
یعنی یکی میگوید: آن چیزهایی که خدا به من واجب کرده، همان است. ولی یکی میگوید: نه، من میخواهم مستحبات؛ دو رکعت نماز مستحبی هم به عشق خدا بخوانم، نه اینکه چون اگر نخوانم جهنمی میشوم، بلکه چون دوست دارم خدا را، دوست دارم نماز را.
خدا در این حدیث قرب نوافل میگوید: بنده من با نافلهها، با مستحبات، اینقدر به من نزدیک میشود که تا جایی میرسد که من میشوم گوش او، چشم او، زبان او. یعنی میشود آینه تمامنمای خدا.
این است که در همین آیهای که مربوط به این بحث تلاوت کردیم، «نافِلَةً لَكَ»، خدا به پیغمبر میگوید: نافله بخوان تا به مقام محمود برسی.
شرط رسیدن به مقام محمود
اگر این هدف را در زندگیمان قرار بدهیم و سعی کنیم با آنها باشیم، ببینید در زیارت عاشورا چه وقت ما جرأت میکنیم از خدا بخواهیم: «اَنْ يُبَلِّغَنِی الْمَقامَ الْمَحْمودَ لَكُمْ عِنْدَ اللهِ». جمله قبل از آن را بخوانیم:
أَنْ يَجْعَلَنِي مَعَكُمْ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَنْ يُثَبِّتَ لِي عِنْدَكُمْ قَدَمَ صِدْقٍ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ
«و مرا در دنیا و آخرت با شما قرار دهد و در دو عالم به مقام صدق و صفا با شما مرا ثابت بدارد.»
حسین جان، از خدا میخواهم کاری کنی که من با شما باشم، در دنیا و در آخرت صادقانه در راه شما قدم بگذارم، نه اینکه ادعا کنم، بلکه واقعاً با شما باشم. اگر کسی با آنها باشد، آنها دستگیری میکنند، آنها میبرند تا آن مقام.
بعدی: همراهی
قبلی: تقرّب
مطلب فوق در تاریخ 24/11/2025 در کتابخانه بنیاد امام علی (ع) منتشر شده است