درخواست از خدا برای پاسخ نیک به غیبت‌کنندگان
در ادامه شرح دعای مکارم‌الاخلاق امام زین‌العابدین (علیه‌السلام) به این جمله می‌رسیم که حضرت به درگاه خدا عرضه می‌دارند:
وَ (سدّدني لأن) أُخَالِفَ مَنِ اغْتَابَنِي إِلَى حُسْنِ الذِّكْرِ
«و (استوارم ساز که) بر خلاف آن که غیبتم را می‌کند، به‌خوبی از او یاد کنم.»
حضرت از خدا درخواست می‌کند که چنان توفیق و قدرت روحی به ایشان عطا فرماید که در مقابل کسی که پشت سر ایشان بدگویی می‌کند، نه تنها انتقام نگیرد، بلکه به پشت سر او نیز خوب بگوید.
تعریف غیبت
واژه‌شناسی
واژه «أُخَالِفَ» از ریشه «خَلف» گرفته شده که به معنای پشت سر است. این کلمه در مقابل «قُدّام» یعنی روبرو قرار دارد. «خَلف» می‌تواند از نظر زمانی باشد، مانند «خلیفه» که به معنای کسی است که پس از دیگری می‌آید، یا از نظر مکانی باشد. همچنین می‌تواند به معنای تفاوت در کیفیت و چگونگی رفتار باشد.
واژه «اِغتابَ» از ریشه «غَیب» گرفته شده که به معنای پنهانی و غایب بودن است. «غَیب» در مقابل حضور و شهود قرار دارد. بنابراین «اغتیاب» یعنی یاد کردن از کسی که حضور ندارد.
تعریف شرعی غیبت
رسول الله (صلی الله علیه وآله) فرمودند:
الغِيبَةُ ذِكرُكَ أخاكَ بما يَكرَهُ
«غیبت این است که از برادرت به آنچه دوست ندارد یاد کنی.»
در تعبیر دیگری حضرت فرمودند:
ما كَرِهتَ أن تُواجِهَ أخاكَ فهُو غِيبَةٌ
«آنچه دوست نداری رودررو با برادرت بگویی، غیبت است.»
شدت قبح غیبت در قرآن و روایات
تشبیه قرآنی غیبت
قرآن کریم در وصف زشتی غیبت می‌فرماید:
﴿وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ﴾ (الحجرات: ۱۲)
«و غیبت یکدیگر را نکنید. آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر خود را در حالی که مرده است بخورد؟! دیدید که از آن بدتان آمد! از خدا پروا کنید که به‌راستی خدا بازگشت‌کنندهٔ به گناهکاران و مهربان است.»
قرآن با این تشبیه نفرت‌انگیز، عمق قباحت غیبت را نشان می‌دهد. همان‌طور که خوردن گوشت مرده انسان موجب چندش است، غیبت نیز در حقیقت چنین است.
روایات در مذمت غیبت
پیغمبر اکرم در روایتی فرمودند که عایشه درباره یکی از همسران ایشان گفت که قد کوتاه است:
لقد قلتِ كَلِمَةً لو مُزِجَت بماءِ البَحرِ لَمَزَجَتهُ
«این کلمه‌ای که از دهن تو بیرون آمد آن‌قدر کثیف است که اگر آن را به آب دریا بیندازند، کل آب دریا کثیف می‌شود.»
در روایت دیگری، پیغمبر از معراج خود نقل می‌کند:
مَرَرتُ ليلةَ اُسرِيَ بي على قَومٍ يَخمِشُونَ وُجوهَهُم بأظفارِهِم فقلتُ يا جَبرَئيلُ مَن هؤلاءِ فقالَ هؤلاءِ الذينَ يَغتابُونَ الناسَ ويَقَعُونَ في أعراضِهِم
«شب اسرا گروهی را دیدم که با ناخن‌های خود، صورت‌هایشان را زخمی می‌کردند. از جبرئیل پرسیدم اینها کیستند؟ گفت: اینها کسانی هستند که غیبت مردم می‌کنند و به آبروی آن‌ها حمله می‌کنند.»
آثار مخرب غیبت
عدم قبولی عبادات
پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند:
مَنِ اغتابَ مُسلِماً أو مُسلمَةً لم يَقبَلِ اللَّهُ صَلاتَهُ ولاصيامَهُ أربَعينَ يَوماً ولَيلةً، إلّا أن يَغفِرَ لَهُ صاحِبُهُ
«کسی که غیبت مسلمان یا مسلمانه‌ای را بکند، خداوند چهل روز و شب نماز و روزه‌اش را نمی‌پذیرد، مگر آنکه صاحب حق او را ببخشد.»
برتری ترک غیبت بر عبادات مستحبی
پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند:
تَركُ الغِيبَةِ أحَبُّ إلَى اللَّهِ عَزَّوجلَّ مِن عَشرَةِ آلافِ رَكعَةٍ تَطَوُّعاً
«ترک غیبت نزد خداوند محبوب‌تر از ده هزار رکعت نماز نافله است.»
بدتر بودن غیبت از زنا
در روایت معروفی، پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند:
الغِيبَةُ أشَدُّ مِن الزِّنا
«غیبت بدتر از زنا است.»
وقتی از دلیل پرسیده شد، فرمودند:
الرجلُ يَزني ثُمّ يَتوبُ فَيَتُوبُ اللَّهُ علَيهِ، وإنّ صاحِبَ الغِيبَةِ لايُغفَرُ لَهُ حتّى يَغفِرَ لَهُ صاحِبُهُ
«مرد زنا می‌کند سپس توبه می‌کند و خدا توبه‌اش را می‌پذیرد، اما صاحب غیبت بخشیده نمی‌شود تا آنکه صاحب حق او را ببخشد.»
ریشه‌های روانی غیبت
پنهان‌کاری عیوب شخصی
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) فرمودند:
ذَوُو العُيوبِ يُحِبُّونَ إشاعَةَ مَعايبِ الناسِ؛ لِيَتَّسِعَ لَهُمُ العُذرُ في مَعايبِهِم
«صاحبان عیب دوست دارند عیوب مردم را منتشر کنند تا برای عیوب خودشان عذری داشته باشند.»
نشانه عجز و ناتوانی
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در جای دیگر فرمودند:
الغِيبَةُ جُهدُ العاجِزِ
«غیبت، نهایت تلاش عاجز است.»
موارد مجاز بودن انتقاد
کسانی که حرمت ندارند
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند:
ثلاثةٌ لَيست لَهُم حُرمَةٌ: صاحِبُ هَوىً مُبتَدِعٌ ، والإمامُ الجائرُ، والفاسِقُ المُعلِنُ الفِسقَ
«سه کس حرمت ندارند: صاحب هوای بدعت‌گذار، امام ستمگر، و فاسق آشکارکار.»
حق انتقاد از مظلوم
قرآن کریم می‌فرماید:
﴿لَّا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا﴾ (النساء: ۱۴۸)
«خدا بلند کردن صدا به گفتار بد را دوست ندارد؛ مگر کسی که به او ستم شده باشد. و خدا همواره شنوا و داناست.»
وظایف در برابر غیبت
دفاع از مورد غیبت
پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند:
مَن تَطَوَّلَ على أخِيهِ في غِيبةٍ سَمِعَها فيهِ في مَجلِسٍ فَرَدَّها عَنهُ رَدَّ اللَّهُ عَنهُ ألفَ بابٍ مِن السُّوءِ فِي الدنيا والآخِرَةِ
«کسی که در مجلسی غیبت برادرش را بشنود و از او دفاع کند، خداوند هزار در از بدی را در دنیا و آخرت از او باز می‌گرداند.»
عاقبت عدم دفاع
در مقابل، اگر کسی از دفاع امتناع کند:
مَن اُغتِيبَ عِندَهُ أخوهُ المسلمُ، فاستَطاعَ نَصرَهُ فلم يَنصُرْهُ، خَذَلَهُ اللَّهُ فِي الدنيا والآخِرَةِ
«کسی که در حضورش غیبت برادر مسلمانش شود و بتواند او را یاری کند ولی نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت خوار می‌کند.»
ستر و پوشاندن عیوب
روایت شده که امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به پیغمبر عرض کردند اگر کسی را در حال ارتکاب کار زشت ببینند چه کنند؟ حضرت فرمودند سه بار می‌پوشانم. پیغمبر در پاسخ فرمودند:
لافَتى إلّا عليٌّ. اُستُروا على إخوانِكُم
«جوانمردی جز علی نیست. برادرانتان را بپوشانید.»
آداب برخورد با غیبت‌کنندگان
داستان امام سجاد و فرد خبرچین
روایت شده که مردی نزد امام سجاد (علیه‌السلام) آمد و گفت فلانی شما را گمراه و بدعت‌گذار می‌داند. امام فرمودند:
مارَعَيتَ حقَّ مُجالَسَةِ الرجُلِ حيثُ نَقَلتَ إلَينا حَديثَهُ، ولا أدَّيتَ حَقِّي حيثُ أبلَغتَني عن أخي ما لَستُ أعلَمُهُ!
«نه حق همنشینی با آن مرد را رعایت کردی که سخنش را به ما نقل کردی، و نه حق مرا ادا کردی که از برادرم چیزی به من رساندی که نمی‌دانستم.»
تحمل و صبر در برابر غیبت
بر اساس روایات، کسی که غیبتش شود و صبر کند، اعمال نیک غیبت‌کننده به نامه اعمال او منتقل می‌شود. این نکته‌ای است که باعث آرامش خاطر مؤمن در برابر غیبت‌کنندگان می‌شود.
نتیجه‌گیری
آموزه امام سجاد (علیه‌السلام) در این بخش از دعا، بالاترین درجه اخلاق الهی را نشان می‌دهد: نه تنها عدم انتقام‌گیری از غیبت‌کننده، بلکه پاسخ دادن به بدی با نیکی. این سطح از معنویت نیازمند قدرت روحی عمیق و توفیق الهی است که حضرت از خداوند درخواست می‌کنند.
غیبت یکی از آفات بزرگ اجتماعی است که نه تنها روابط انسانی را تخریب می‌کند، بلکه آثار معنوی مخربی نیز دارد. آگاهی از شدت قباحت این عمل و تلاش برای پرهیز از آن، گامی مهم در مسیر تکامل معنوی است.
بعدی: ۴۸ـ قدرشناسی
قبلی: ۴۶ـ پیوند اجتماعی
مطلب فوق در تاریخ 10/7/2025 در کتابخانه بنیاد امام علی (ع) منتشر شده است