مقدمه
در ادامه شرح بخش هشتم از دعای مکارم‌الاخلاق امام زین‌العابدین (علیه‌السلام) که مربوط به اصلاح رابطه با دیگران است، به این عبارت مبارک می‌رسیم:
وَ أَبْدِلْنِي … مِنْ عُقُوقِ ذَوِي الْأَرْحَامِ الْمَبَرَّةَ
«خدایا به‌جای بریدن از خویشان، نیکی کردن را نصیبم فرما.»
تحلیل لغوی
واژه «عُقُوق»
کلمه «عقوق» در اصل لغت به معنی سرکشی، نافرمانی، بریدن و امثال آنهاست. در برخی لغت‌نامه‌ها، خصوص نافرمانی و قطع رابطه با والدین نیز در معنای عقوق لحاظ شده است. اما در بعضی منابع، این دایره وسیع‌تر است و سایر خویشاوندان را نیز شامل می‌شود، همان‌طور که در این عبارت امام سجاد (علیه‌السلام)، مسئله عقوق ذوی الأرحام مطرح شده، نه فقط والدین.
واژه «أرحام»
«أرحام» جمع «رَحِم» است. رحم یعنی عامل برقراری محبت و رحمت. رحم مادر که جایی است که فرزند در آن شکل می‌گیرد و رشد می‌کند، بخاطر این نام‌گذاری شده که بیشترین رابطه محبت بین مادر و فرزند در همین دوران برقرار است. خویشان نیز چون پیوندهای مهر و محبت بین‌شان وجود دارد، ارحام نامیده می‌شوند.
واژه «الْمَبَرَّةَ»
«المبرة» از ریشه «بِرّ» است به معنی نیکی کردن که نقطه مقابل عقوق محسوب می‌شود. عقوق یعنی قطع نیکی، قطع رابطه و قطع پیوند؛ اما «المبرة» یعنی برقراری پیوند، نیکی و محبت کردن به یکدیگر.
جایگاه صله رحم در قرآن کریم
تأکید بر اهمیت صله رحم در کنار توحید
موضوع ارتباط با خویشان و فامیل خیلی بیش از آنچه به ذهن ما می‌رسد در دین اسلام اهمیت دارد. معمولاً وقتی از وظایف اولیه یک مسلمان سخن می‌گوییم، نماز، روزه، حج و حجاب به ذهن می‌آید، اما در قرآن، صله رحم در ردیف توحید مطرح شده است.
آیه اول سوره نساء
﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾ (نساء: ۱)
«ای مردم، از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را نیز از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد، پروا دارید و از خدایی که به نام او از همدیگر درخواست می‌کنید پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مبرید که خدا همواره بر شما نگهبان است.»
در این آیه، خدا بعد از تأکید بر پروای الهی، بلافاصله مسئله ارحام را مطرح می‌کند و می‌فرماید: «خویشان‌تان را هم مراقب باشید». خدا مراقب شما است و می‌بیند که با فامیل خود چه رابطه‌ای برقرار کرده‌اید. این مهم است که مسئله ارحام در کنار مسئله توحید آمده است.
سایر آیات
در آیات دیگر نیز به صورت خاص پدر و مادر مطرح شده است:
﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾ (نساء: ۳۶)
قطع رحم عامل فساد در زمین
خدا می‌فرماید که قطع رحم موجب فساد در زمین می‌شود:
﴿الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَـٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾ (بقره: ۲۷)
«آنان که پیمان خدا را پس از متعهد شدن به آن می‌شکنند و آنچه را خدا به پیوسته بودنش فرمان داده می‌گسلند و در زمین فساد می‌کنند؛ ایشان‌اند زیانکاران واقعی.»
این آیه نشان می‌دهد که فساد در زمین متصل و مرتبط است با قطع رحم و قطع پیوندهایی که خدا فرمان داده باید برقرار باشد.
فرمان الهی به رسیدگی به خویشان
﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ (نحل: ۹۰)
«به‌راستی خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از کار زشت و ناپسند و زیاده‌خواهی باز می‌دارد. او اندرزتان می‌دهد تا شاید حواس خود را جمع کنید.»
صاحب‌دلان و صله رحم
در سوره رعد آیات ۱۹ تا ۲۱:
﴿أَفَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَىٰ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلَا يَنقُضُونَ الْمِيثَاقَ وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ﴾ (رعد: ۱۹-۲۱)
«پس، آیا کسی که می‌داند آنچه از جانب خداوندگارت به تو نازل شده، حقیقت دارد، مانند کسی است که کوردل است؟ تنها صاحب‌دلان‌اند که حواس خود را جمع می‌کنند. همانان که به تعهد خدا وفادارند و پیمان را نمی‌شکنند. و آنان که آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده می‌پیوندند و از خداوندگارشان می‌ترسند و از سختی حساب بیم دارند.»
در این آیات، صاحب‌دلان کسانی معرفی می‌شوند که پیوندهایی را که خدا فرمان داده باید برقرار باشد، حفظ می‌کنند.
برکات صله رحم در روایات
حدیث پیغمبر اکرم (صلوات الله علیه وآله)
إِنَّ أَعْجَلَ اَلْخَيْرِ ثَوَاباً صِلَةُ اَلرَّحِمِ (الکافی، ج ۲، ص ۱۵۲)
«از همه کارهای خوب، آنکه پاداشش زودتر از بقیه ظاهر می‌شود، صله‌رحم است.»
حدیث امام باقر (علیه‌السلام)
صِلَةُ اَلْأَرْحَامِ تُزَكِّي اَلْأَعْمَالَ وَ تَدْفَعُ اَلْبَلْوَى وَ تُنْمِي اَلْأَمْوَالَ وَ تُنْسِئُ لَهُ فِي عُمُرِهِ وَ تُوَسِّعُ فِي رِزْقِهِ وَ تُحَبِّبُ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ فَلْيَتَّقِ اَللَّهَ وَ لْيَصِلْ رَحِمَهُ (الکافی، ج ۲، ص ۱۵۲)
«صله‌رحم باعث می‌شود اعمال انسان پاک شود، بلاها را دور می‌کند، مال انسان را زیاد می‌کند، باعث می‌شود عمرش طولانی شود، روزی انسان را وسیع می‌کند و انسان را در خاندانش محبوب می‌کند.»
تأثیر صله رحم حتی بر فاجران
از پیغمبر اکرم (صلوات الله علیه وآله) نقل شده:
إِنَّ اَلْقَوْمَ لَيَكُونُونَ فَجَرَةً وَ لاَ يَكُونُونَ بَرَرَةً فَيَصِلُونَ أَرْحَامَهُمْ فَتَنْمِي أَمْوَالُهُمْ وَ تَطُولُ أَعْمَارُهُمْ فَكَيْفَ إِذَا كَانُوا أَبْرَاراً بَرَرَةً (الکافی، ج ۲، ص ۱۵۵)
«بعضی‌ها هستند که با اینکه فاجرند و گناه‌کارند، ولی به خانواده‌شان رسیدگی می‌کنند. خدا همین را بی‌پاداش نمی‌گذارد و باعث می‌شود مالشان زیاد و عمرشان طولانی شود. حالا ببینید اگر کسی آدم خوبی باشد و صله‌رحم کند، خدا با او چه خواهد کرد.»
آسان شدن حساب قیامت
از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده:
إِنَّ صِلَةَ اَلرَّحِمِ وَ اَلْبِرَّ لَيُهَوِّنَانِ اَلْحِسَابَ وَ يَعْصِمَانِ مِنَ اَلذُّنُوبِ فَصِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَ بَرُّوا بِإِخْوَانِكُمْ وَ لَوْ بِحُسْنِ اَلسَّلاَمِ وَ رَدِّ اَلْجَوَابِ (الکافی، ج ۲، ص ۱۵۷)
«صله‌رحم و نیکی کردن باعث می‌شوند حساب انسان در قیامت آسان شود و از گناه محفوظ بماند. پس رسیدگی کنید به فامیل‌تان و به برادران دینی‌تان نیکی کنید، حداقل به خوب سلام کردن و جواب خوب دادن.»
اهمیت استثنایی صله رحم در توصیه‌های پیغمبر
توصیه به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)
در توصیه‌هایی که پیغمبر اکرم (صلوات الله علیه وآله) به امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) کرده بودند:
«يَا عَلِيُّ سِرْ سَنَتَيْنِ بَرَّ وَالِدَيْكَ، سِرْ سَنَةً صِلْ رَحِمَكَ، سِرْ مِيلاً عُدْ مَرِيضاً، سِرْ مِيلَيْنِ شَيِّعْ جَنَازَةً، سِرْ ثَلاَثَةَ أَمْيَالٍ أَجِبْ دَعْوَةً، سِرْ أَرْبَعَةَ أَمْيَالٍ زُرْ أَخاً فِي اَللَّهِ، سِرْ خَمْسَةَ أَمْيَالٍ أَجِبِ اَلْمَلْهُوفَ، سِرْ سِتَّةَ أَمْيَالٍ اُنْصُرِ اَلْمَظْلُومَ» (من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۵۲)
«ای علی، برای نیکی به پدر و مادرت اگر لازم است دو سال سفر کن؛ برای صله‌رحم اگر لازم است یک سال سفر کن؛ یک میل سفر کن تا مریضی را عیادت کنی؛ دو میل سفر کن تا جنازه‌ای را تشییع کنی؛ سه میل سفر کن تا دعوتی را پاسخ مثبت دهی؛ چهار میل سفر کن تا دوستت را ملاقات کنی؛ پنج میل سفر کن تا مشکل کسی را حل کنی؛ شش میل سفر کن تا مظلومی را کمک کنی.»
این روایت بیانگر اهمیت فوق‌العاده صله رحم است که در آن بر تحمل زحمت‌های زیاد برای حفظ این روابط تأکید شده است.
ادامه صله رحم حتی با قطع طرف مقابل
اصل عدم قطع رابطه
پیغمبر اکرم (صلوات الله علیه وآله) می‌فرماید:
لاَ تَقْطَعْ رَحِمَكَ وَ إِنْ قَطَعَتْكَ (الکافی، ج ۲، ص ۳۴۷)
«رحم و فامیل خودت را قطع رابطه نکن حتی اگر او قطع رابطه کرده باشد.»
ارزش قدم‌های صله رحم
امام سجاد (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«مَا مِنْ خُطْوَةٍ أَحَبَّ إِلَى اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ خُطْوَتَيْنِ خُطْوَةٍ يَسُدُّ بِهَا اَلْمُؤْمِنُ صَفّاً فِي سَبِيلِ اَللَّهِ وَ خُطْوَةٍ إِلَى ذِي رَحِمٍ قَاطِعٍ (الکافی، ج ۲، ص ۳۴۷)
«دو قدم است که پیش خدا از همه قدم‌ها محبوب‌تر است: یکی قدمی برای جهاد در راه خدا، و دیگری قدمی به سوی فامیلی که قطع رابطه کرده تا رابطه را برقرار کنم.»
راهکار عملی برای مواجهه با اذیت خویشان
از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که مردی نزد پیغمبر آمد و گفت:
إِنَّ رَجُلاً أَتَى اَلنَّبِيَّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اَللَّهِ إِنَّ لِي أَهْلاً قَدْ كُنْتُ أَصِلُهُمْ وَ هُمْ يُؤْذُونَنِي وَ قَدْ أَرَدْتُ رَفْضَهُمْ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: إِذَنْ يَرْفُضُكُمُ اَللَّهُ جَمِيعاً. قَالَ: وَ كَيْفَ أَصْنَعُ؟ قَالَ: تُعْطِي مَنْ حَرَمَكَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَكَ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ كَانَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جلَّ لَكَ ظَهِيراً (الزهد ج۱ ص۳۶)
من فامیل‌هایی دارم که به آنها رسیدگی می‌کردم ولی مرا اذیت می‌کردند. تصمیم گرفتم آنها را رها کنم.
پیغمبر فرمود: «اگر تو هم آنها را رها کنی، خدا همه شما را رها می‌کند.»
گفت: «چه کار کنم؟»
پیغمبر فرمود: «به کسی که تو را محروم کرده بدهی، کسی که رابطه را قطع کرده با او رابطه برقرار کنی، و از کسی که ظلم کرده گذشت کنی. اگر این کار را بکنی، خدا پشتیبانت خواهد بود.»
راه سوم: تغییر نوع رابطه
برخلاف توصیه‌های روانشناسی امروزی که معمولاً دو گزینه ارائه می‌دهند (ادامه رابطه با اذیت شدن یا قطع رابطه)، دین اسلام راه سومی پیشنهاد می‌کند: تغییر نوع رابطه.
اگر کسی به شما بدی می‌کند، شما با خوبی کردن؛ اگر کسی قطع رابطه می‌کند، شما با محبت کردن؛ اگر کسی ستم می‌کند، شما با گذشت کردن می‌توانید رابطه را برقرار نگه دارید و در عین حال از اذیت محفوظ بمانید. البته ممکن است نوع رابطه را تنظیم کنید؛ مثلاً به جای حضور فیزیکی، از راه دور با تلفن یا سایر روش‌ها رابطه را حفظ کنید.
صله رحم با غیرمؤمنان
حتی اگر فامیل شما غیرمؤمن باشند، نمی‌توانید قطع رابطه کنید. ابوبصیر می‌گوید:
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلرَّجُلِ يَصْرِمُ ذَوِي قَرَابَتِهِ مِمَّنْ لاَ يَعْرِفُ اَلْحَقَّ قَال: لاَ يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَصْرِمَهُ (الکافی، ج ۲، ص ۳۴۴)
«از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم که آیا می‌شود با فامیل‌هایی که بی‌دین هستند قطع رابطه کنم؟ حضرت فرمود: نه، شایسته نیست.»
تفصیل بیشتر
صفوان از جهم نقل می‌کند:
عَنْ صَفْوَانَ عَنِ اَلْجَهْمِ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ تَكُونُ لِيَ اَلْقَرَابَةُ عَلَى غَيْرِ أَمْرِي أَلَهُمْ عَلَيَّ حَقٌّ قَالَ: نَعَمْ حَقُّ اَلرَّحِمِ لاَ يَقْطَعُهُ شَيْءٌ وَ إِذَا كَانُوا عَلَى أَمْرِكَ كَانَ لَهُمْ حَقَّانِ حَقُّ اَلرَّحِمِ وَ حَقُّ اَلْإِسْلاَمِ (الکافی، ج ۲، ص ۱۵۷)
«فامیل‌هایی دارم که دین و مرام‌شان مثل ما نیست. آیا حقی بر گردن من دارند؟ حضرت فرمود: آری، حق فامیل را هیچ چیز قطع نمی‌کند. اگر مذهبی و متدین باشند، دو حق دارند: حق فامیلی و حق اسلام.»
مانع اصلی صله رحم: تکبر و خودخواهی
در آیه ۳۶ سوره نساء:
﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾ (نساء: ۳۶)
«و خدا را بندگی کنید و چیزی را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید و به نزدیکان و یتیمان و بینوایان و همسایه نزدیک و همسایه دور و هم‌نشین و در راه مانده و آنچه مالکش شده‌اید. به‌راستی خدا کسی را که خودبزرگ‌بین و فخرفروش باشد دوست ندارد.»
ارتباط بین اینکه باید به خویشان نیکی کرد و اینکه خدا آدم‌های مغرور و متکبر را دوست ندارد، این است که آنچه مانع می‌شود ما به خویشان خودمان رسیدگی کنیم، خودخواهی‌های ماست. وقتی می‌گوییم «به من بدی کرده، پس رابطه را قطع می‌کنم»، خدا می‌فرماید: «خودبزرگ‌بین نباش، گذشت کن.»
این مانعی که ما را از خویشان جدا کرده و از این وظیفه مهم باز می‌دارد، خودخواهی‌های ماست. باید روی غرور، نفس و خودخواهی‌هایمان پا بگذاریم تا بتوانیم این روابط را برقرار کنیم. وقتی محبت کنیم و گذشت نماییم، روابط گرم و صمیمی می‌شود و خدا نیز خیر و برکت عنایت می‌فرماید.
شعر عطار نیشابوری
عطار نیشابوری در این باره می‌گوید:
رو به پرسیدن بر خویشان خویش / تا که گردد مدت عمر تو بیش
هر که گرداند ز خویشاوند رو / بی گمان نقصان پذیرد عمر او
هر که او ترک اقارب می‌کند / جسم خود قوت عقارب می‌کند
گرچه خویشان تو باشند از بدان / بدتر از قطع رحم چیزی مدان
هر که او از خویش خود بیگانه شد / نامش از روی بدی افسانه شد
نتیجه‌گیری
وَ أَبْدِلْنِي … مِنْ عُقُوقِ ذَوِي الْأَرْحَامِ الْمَبَرَّةَ
«خدایا به‌جای بریدن از خویشان، نیکی کردن را نصیبم فرما.»
این دعا درخواست تحول از رابطه عقوق و بریدن با فامیل به رابطه نیکی، محبت و رسیدگی کردن است. برای رسیدن به مکارم اخلاق، باید رابطه ما با خویشان از حالت منفی به حالت مثبت تبدیل شود.
امیدواریم خداوند توفیق عمل به این معارف ارزنده را به همه ما عنایت فرماید.
بعدی: ۳۲ـ نصرت به‌جای خذلان
قبلی: ۳۰ـ ولایت به‌جای عداوت
مطلب فوق در تاریخ 10/7/2025 در کتابخانه بنیاد امام علی (ع) منتشر شده است