ورود به بخش دوم دعا
به لطف الهی فرازهایی از دعای مکارم‌الاخلاق امام سجاد (علیه‌السلام) را مرور کردیم و کم‌کم با عمق معانی این دعای زیبا آشنا می‌شویم. فراز اولی که در شماره‌بندی کتاب‌هایی که از الصحیفه السجادیه چاپ شده شماره یک ثبت شده، تا کنون خوانده‌ایم و از این پس وارد شماره دو می‌شویم با عبارت:
اللَّهُمَّ وَفِّرْ بِلُطْفِكَ نِيَّتِي
تحلیل معنای «وَفِّرْ»
همان‌طور که در ترجمه‌هایی که در صحیفه سجادیه چاپ شده ملاحظه می‌کنید، معمولاً این عبارت را اینطوری ترجمه می‌کنند که: «خدایا با لطفت نیّت من را کامل کن». اما توجه به معنای «وَفِّرْ» در این عبارت اهمیت دارد.
«وَفِّرْ» در لغت به معنی کامل کن هم است، ولی کاربرد بیشترش در زبان عربی به معنای فراوانی است. ما در فارسی هم به کار می‌بریم، می‌گوییم «به وفور»، همین هم‌خانواده «وَفِّرْ» است. وقتی می‌گویی به وفور چنین چیزی هست، یعنی خیلی زیاد است. در قرآن هم به همین معنا به کار رفته: «جَزاءً مَوْفُوراً» این جزای خیلی زیاد.
دلیل بر معنای فراوانی
نکته‌ای که این پیشنهاد را تأیید می‌کند این است که قبلاً در عبارت قبلی این عبارت را داشتیم:
وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ
قبلاً امام سجاد (علیه‌السلام) از خدا خواسته بود: خدایا نیّت من را به بهترین نیّت‌ها برسان. حال الآن بلافاصله، یعنی دو سه جمله بعد، دوباره می‌گوید:
اللَّهُمَّ وَفِّرْ بِلُطْفِكَ نِيَّتِي
خدایا با لطفت نیّت من را در آن وفور ایجاد کن.
خیلی بعید است که دوباره همان حرف قبل را تکرار کرده باشد. توضیح دادیم که «وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ» یعنی خدایا نیّت من را همواره کامل و کامل‌تر کن، درجات بالاتری از کیفیت نیّت به من بده. فهمیدیم کیفیت نیّت خوب، نیّتی که خالصانه باشد؛ هر چقدر کار خالصانه‌تر، بی‌ریاتر، بی‌ادعاتر باشد، این نیّت ارزشش می‌رود بالا و بالاتر. این همان أَحْسَنِ النِّيَّاتِ است که قبلاً گفته شد.
کمیّت در مقابل کیفیّت نیّت
بنابراین «اللَّهُمَّ وَفِّرْ بِلُطْفِكَ نِيَّتِي» اینجا راجع به کمیّت درخواست می‌شود. اینجا نیّت با کیفیّت می‌خواست امام سجاد (علیه‌السلام)، اینجا کمیّت بالای نیّت را می‌خواهد.
حال کمیّت بالای نیّت یعنی چه؟ نیّت زیاد یعنی چه؟ در جلسه‌ای که نیّت را صحبت کردیم، بعضی روایات را خواندیم مثل این روایت که به ما توصیه شده بود که شما همه کارهای خوب را نیّت کنید، نگویید که من که نمی‌توانم همه کاری را انجام دهم، نیّتش را داشته باشید.
توصیه پیغمبر به ابوذر
یا اَباذَرَّ هُمَّ بِالْحسنَةِ وَ اِنْ لَمْ تَعْمَلْها لِکیلا تُکتَبَ مِنَ الْغافِلینَ
«ای ابوذر، قصد کار نیک را داشته باش حتی اگر انجامش ندهی تا از غافلان نوشته نشوی.»
درست است که تو نمی‌توانی همه کارهای خوب را انجام دهی، ولی نیّت همه کارهای خیلی خوب را داشته باش تا از غافلین نوشته نشوی. یعنی حتی در آنجایی که من نمی‌توانم کار خوبی را انجام دهم، می‌گویم: خدایا من دوست دارم انجامش دهم ولی نمی‌توانم، اگر دستم برمی‌آمد انجام می‌دادم.
پس اینکه به ما گفته‌اند نیّت کار خوب را داشته باشید، یعنی همه کارهای خوب را بخواهید انجام دهید، حرص بزنید برای کار خوب بیشتر، دنبال این باشید که تعداد… اینجا مسئله کمیّت است و کیفیّت نیست. آن مسئله اخلاص بود که یک کار هم می‌خواهی انجام دهی، سعی کن کیفیّتش بالا باشد، خالص باشد. ولی اینجا مسئله کیفیّت الآن مطرح نیست، کمیّت است. اصلاً همه یتیم‌های عالم را بتوانم سرپرستی کنم، بله می‌خواهم، نیّتش را می‌کنم، دوست دارم پیوسته بیشتر کار خوب بکنم.
آیات قرآن درباره شتاب در خیرات
بعد آن وقت ببینید قرآن این اصراری که دارد می‌گوید بشتابید به کارهای خوب:
﴿وَسَارِعُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ﴾ (آل عمران: ۱۳۳)
«و برای رسیدن به آمرزشی از جانب خداوندگارتان و بهشتی به پهنای آسمان‌ها و زمین که برای پرهیزگاران فراهم آمده است، شتاب داشته باشید.»
بشتابید، پیوسته شتاب داشته باشید برای کار خیر بیشتر. ببینید این باز شتاب، مربوط به کمیّت است، مربوط به کیفیّت نیست. حتی قرآن می‌گوید در خوبی‌ها با هم مسابقه داشته باشید:
﴿سَابِقُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَٰلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾ (الحدید: ۲۱)
«برای رسیدن به آمرزشی از جانب خداوندگارتان و بهشتی که پهنایش چون پهنای آسمان‌ها و زمین است و برای کسانی که به خدا و فرستادگانش ایمان آورده‌اند آماده شده است، از یکدیگر سبقت بگیرید که این افزون‌دهی خداست و آن را به هر کس بخواهد می‌دهد و خدا اهل افزون‌دهی سترگ است.»
در هر دو آیه که بحث شتاب و مسابقه و پیوسته بیشتر و بیشتر کردن را مطرح می‌کند، در هر دو بهشت را اینطوری توصیف می‌کند: بهشتی که این‌قدر بزرگ است که همه آسمان‌ها و زمین هم از آن کوچک‌ترند. یعنی خدا را کم نمی‌آید که بخواهد به شما برای همه خوبی‌ها پاداش بدهد، این بهشت خیلی بزرگ است.
پس حال چرا به ما گفتند که در خوبی‌ها (نیّت‌های خوب)، کمیّت را هم ببرید بالا؟ فقط به کیفیّت فکر نکنید که این خالص‌تر باشد، نه، پیوسته سعی کنید نیّت‌هایتان را اضافه‌تر کنید. این راز این تأکید بر وفور نیّت است.
ثواب نیّت بدون عمل
یک علتش این است که به ما گفته‌اند شما وقتی که نیّت کار خوب می‌کنید، اگرچه انجامش ندهید، خدا ثوابش را به شما می‌دهد. پس چه از این بهتر: من این کار خیر را نکردم ولی خدا ثوابش را در نامه اعمال ما نوشته است، چرا؟ چون نیّتش را کردم.
روایت‌هایی درباره ثواب نیّت
از پیامبر اکرم (صلوات الله علیه وآله) نقل شده:
تَرَكنا في المَدينَةِ أقواماً لا نَقطَعُ وادِياً و لا نَصعَدُ صُعوداً و لا نَهبِطُ هُبوطاً إلاّ كانُوا مَعَنا. قالُوا: كَيفَ يَكونونَ مَعَنا و لَم يَشهَدوا ؟! قالَ: نِيّاتُهُم
«افرادی را در مدینه باقی گذاشتیم که هیچ وادی‌ای را نپیمودیم و بر هیچ تپه‌ای بالا نرفتیم و در هیچ سراشیبی قدم نگذاشتیم، مگر اینکه آنان نیز با ما بودند. عرض کردند: چگونه با ما هستند در حالی که حضور پیدا نکردند؟ فرمود: نیّت‌هایشان.»
پیغمبر (صلوات الله علیه وآله) داشتند با رزمندگان به جبهه می‌رفتند، فرمودند یک عده‌ای در مدینه پشت جبهه در خانه‌هایشان نشستند، ما از هر بیابانی رد می‌شویم، ما از هر تپه‌ای بالا می‌رویم، از هر دره‌ای پایین می‌آییم، اینها با ما ثوابش را دارند، می‌برند. یا رسول الله چگونه ثواب می‌بردند؟ پیغمبر فرمود: نیّت‌شان، چون اینها نیز با تمام وجود دلشان با ما است، اگر نتوانستند بیایند چون امکانش نبوده است، اگر می‌شد حتماً می‌آمدند، پس در همه این ثواب‌ها شریکند.
رسول الله (صلی الله علیه و آله):
مَن أتى فِراشَهُ و هُو يَنوي أن يَقومَ يُصَلِّي مِن اللَّيلِ فغَلَبَتهُ عَيناهُ حتّى أصبَحَ كُتِبَ لَهُ ما نَوى ، و كانَ نَومُهُ صَدَقَةً علَيهِ مِن رَبِّهِ
«هر کس به بستر خود رود و نیّتش این باشد که نماز شب بخواند، امّا خوابش ببرد تا صبح شود، آنچه در نیّتش بوده برای او نوشته شود و خوابش صدقه‌ای از جانب پروردگارش برای او باشد.»
نیّت و موفقیت
یک معنای عمیق‌تری به نظر در این معارف ما وجود دارد که خیلی مهم است: اصلاً سنت خدا این است که همه موفقیت‌ها را مشروط به نیّت انسان‌ها کرده است.
امام علی (علیه‌السلام):
على قَدرِ النِّيَّةِ تَكونُ مِن اللّهِ العَطِيَّةُ
«عطای خدا به اندازه نیت است.»
اساساً خدا هر چیزی به هر کسی می‌دهد بر اساس نیّتش است. هر چقدر نیّت بیشتر، عطای خدا بیشتر. این خیلی نکته مهمی است.
در روایت دیگر امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
مَن حَسُنَت نِيَّتُهُ أمَدَّهُ التَّوفيقُ
«هر کس نیّتش نیکو باشد، توفیق او را یاری خواهد کرد»
کسی که نیّت یک کاری را بکند، اگر واقعاً نیّت این کار درست باشد، خدا توفیقش هم به او می‌دهد. اصلاً توفیق در گرو نیّت نیکو است.
قدرت نیّت در تحقق اهداف
امام صادق (علیه‌السلام):
ما ضَعُفَ بَدَنٌ عَمَّا قَوِيَتْ عَلَيْهِ النِّيَّةُ
«هیچ بدنی از کاری که در قدرت اراده باشد، ناتوان نیست»
هیچ بدنی از این کاری که نیّت به آن قوی شده باشد، ناتوان نمی‌ماند. به طور کلی حضرت می‌گوید می‌دانی یعنی چه؟ یعنی اگر من بتوانم نیّت کنم پرواز کنم، پرواز می‌کنم. مشکل در زور بازوی من نیست، مشکل در نیّت سست من است.
این خیلی نکته مهمی است. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید، این فرمول وجود انسان است: انسان اگر نیّتش قوی شود هر کاری را می‌کند. شما دیدید وقتی کسی عاشق می‌شود هر کاری می‌کند که به معشوقش برسد. چرا؟ چون نیّتش قوی شد، عشق نیّت این را قوّت بخشید. وقتی نیّت قوی شد، هر کاری را می‌شود کرد.
وحشی بافقی می‌گوید:
همّت اگر سلسله جنبان شود / مور تواند چو سلیمان شود
اگر همت قوی شود، مورچه هم می‌تواند کار سلیمانی بکند.
همت بلند دار که با همت بلند / هر جا روی به توسن گردون سواره‌ای (صایب تبریزی)
وقتی آدم همّتش بالا باشد به همه جا می‌رسد و آدم‌هایی که موفق شدند در زندگی‌شان، همه‌شان اراده یک چیزی را پیدا کرده بودند. ببینید ارزش انسان با این اراده‌اش تعیین می‌شود.
تعیین ارزش انسان با همت
امام علی (علیه‌السلام):
مَن كانَت هِمَّتُهُ ما يَدخُلُ بَطنَهُ كانَت قِيمَتُهُ ما يَخرُجُ مِنهُ
«هر که همّتش چیزی باشد که وارد شکمش می‌شود، ارزش او به اندازه همان چیزی است که از شکمش خارج می‌شود.»
امیرالمؤمنین می‌گوید کسی که همّتش در حد خوردن شکمش است، ارزش او همان ارزش این چیزهایی است که از شکمش خارج می‌شود. این یک تذکر تکان‌دهنده است. پس در معنویّت هم آدم باید چنین نیّتی داشته باشد.
نمونه بلندی همت در قرآن
اینکه خدا از قول حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) در قرآن نقل می‌کند:
﴿قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ (الأنعام: ۱۶۲)
«بگو: به‌راستی نماز من و عباداتم و زندگانی و مرگم همه برای خدا، خداوندگار جهانیان است.»
من می‌خواهم به یک جایی برسم که نه فقط نماز خواندنم برای خدا باشد، می‌خواهم غذا خوردن هم برای خدا باشد، می‌خواهم خوابیدن هم برای خدا باشد، می‌خواهم زندگی‌ام برای خدا باشد، می‌خواهم مردنم… ببینید این اوج نیّت بلند است، اوج وفور نیّت است. حال آدم می‌فهمد که امام سجاد (علیه‌السلام) چه دارد از خدا می‌خواهد.
دعای نهم صحیفه سجادیه
در یک دعای دیگر در همین صحیفه سجادیه از امام سجاد (علیه‌السلام) در دعای نهم صحیفه است که می‌گوید:
اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَاِجْعَلْ هَمَسَاتِ قُلُوبِنَا وَحَرَكَاتِ أَعْضَائِنَا وَلَمَحَاتِ أَعْيُنِنَا وَلَهَجَاتِ أَلْسِنَتِنَا فِي مُوجِبَاتِ ثَوَابِكَ حَتَّى لاَتَفُوتَنَا حَسَنَةٌ نَسْتَحِقُّ بِهَا جَزَاءَكَ وَلاَتَبْقَى لَنَا سَيِّئَةٌ نَسْتَوْجِبُ بِهَا عِقَابَكَ
«خدایا پس بر محمد و آل او درود فرست و رازهای دل ما و حرکت اندام‌ها و نگاه‌های پنهانی چشم‌ها و سخنان زبان‌هایمان را موجب ثواب خودت قرار ده تا کار نیکی که به وسیله آن سزاوار پاداش تو شویم از دست ندهیم و کار بدی که به وسیله آن مستوجب کیفر تو شویم، برایمان باقی نماند.»
خدایا یک کاری کن که هر عضو من تکان می‌خورد برای تو تکان بخورد، برای تو باشد. ببینید چقدر آدم می‌تواند یک دفعه وفور نیّت پیدا کند و ثواب جمع کند. امام سجاد (علیه‌السلام) می‌گوید: خدایا یک کاری کن همه‌اش برای تو باشد و ثواب جمع کنم، یک وقت نباشد آخر بگویند یک دانه گناه هم تو آوردی، نه، اساساً من کار خوب بکنم، نیّت خوب داشته باشم، هیچ بدی برایمان نمانده باشد.
نتیجه‌گیری
ببینید این وفور نیّت، به نظر من این است و این است که امام سجاد (علیه‌السلام) در این دعای مکارم‌الاخلاق می‌گویند:
اللَّهُمَّ وَفِّرْ بِلُطْفِكَ نِيَّتِي
«خدایا با لطفت نیت مرا فراوان کن.»
برداشت من این است که از خدا چنین توفیقی، چنین نگاهی، چنین درخواستی را می‌خواهد.
به قول حافظ که می‌گوید:
ذره را تا نبود همت عالی حافظ / طالب چشمه خورشید درخشان نشود
یک ذره هم اگر همّت عالی پیدا کند، می‌رود برسد به خورشید. بخاطر همین است که باز حافظ از خدا می‌خواهد که:
همّتم بدرقه راه کن ای طائر قدس / که دراز است ره مقصد و من نوسفرم
ولی وقتی آدم این ارزش نیّت وافر و نیّت خیر را بفهمد، آن وقت است که عاجزانه از خدا همین را می‌خواهد: خدایا یک کاری کن من هم بتوانم یک همچنین نگاهی، یک همچنین خواسته‌ای، یک همچنین اراده‌ای پیدا بکنم. هر چقدر نیّت می‌رود بالاتر، پیوسته ارزش انسان بالاتر می‌شود.
انشاءالله خدا ذره‌ای هم از این چیزهایی که می‌گوییم و می‌شنویم را نصیب همه ما بفرماید، به برکت صلوات بر محمد و آل محمد.
بعدی: ۹ـ تصحیح یقین
قبلی: ۷ـ بهترین عمل
مطلب فوق در تاریخ 10/7/2025 در کتابخانه بنیاد امام علی (ع) منتشر شده است.