بررسی آخرین فراز قطعه مربوط به برخورد با بدی‌ها
در جلسات پیش به عباراتی از دعای مکارم‌الاخلاق رسیده بودیم که اخلاق برخورد با رفتارهای بد دیگران را به ما آموزش می‌داد. امام سجاد (علیه‌السلام) در این فرازها از خدا می‌خواست که به او قوت، توان و معرفتی عطا کند تا در برابر کسانی که با او بدی می‌کنند، نه تنها مقابله به مثل نکند، بلکه به آنها خوبی کند.
آخرین فراز این قطعه، مبنا و راه‌حل رسیدن به این قوت و توان را بیان می‌کند. هفته گذشته نکته اول آن را بررسی کردیم که «أن أشکُرَ الحَسَنة» بود – یعنی همیشه دنبال دیدن خوبی‌ها باشیم و قدرشناسی کنیم.
امشب به آخرین فراز و جمله می‌رسیم:
وَ (سَدّدني أن) أُغْضِيَ عَنِ السَّيِّئَةِ
«و (چنان استوارم ساز که) از بدی چشم‌پوشی کنم.»
تحلیل لغوی و مفهومی
راه‌حل اساسی برای اینکه بتوانیم بدی‌های دیگران برایمان سبب واکنش منفی نشود، این است که اصلاً بدی را نبینیم یا چشم‌پوشی کنیم – انگار که بدی ندیده‌ایم.
واژه «أغضِيَ» از ماده «غَضَي» به معنی انداختن پلک و بستن چشم با هدف ندیده گرفتن است. این متفاوت است با «غَضَض» که در قرآن آمده مانند «یَغُضُّونَ أَبْصَارَهُمْ» که یعنی چشم را پایین انداختن. اما «غَضَي» به معنی بستن چشم است – یعنی اصلاً نبینیم.
«السَّيِّئَةِ» که متضاد «حُسن» است، به معنی هر نوع بدی است. این کلمه از همه واژگان مربوط به بدی در عربی مانند قُبح، فساد و ضرر عام‌تر است – یعنی هیچ نوع بدی را نبینیم.
طیف مفاهیم مرتبط: از عفو تا غفران
در این موضوع کلمات مرتبط دیگری نیز وجود دارد که بررسی آنها به درک بهتر این موضوع اخلاقی کمک می‌کند:
عفو
ما معمولاً برای گذشت کردن از کلمه «عفو» استفاده می‌کنیم. ریشه‌یابی این کلمه نیز به همین «غَضَي» می‌رسد، چون «عفو» در اصل لغت یعنی صرف‌نظر کردن. وقتی نگاه به چیزی متوقف می‌شود و جلب توجه می‌کند، اما ما نگاهمان را رد می‌کنیم، این از نظر عربی به معنی عفو است – یعنی متوقف نکردن نگاه و نادیده گرفتن.
صفح
یک درجه بالاتر از عفو، «صَفح» است که در آیات قرآن نیز توصیه شده است. صفح به همان معنی عفو است، ولی در عفو یک چیزی را نمی‌بینیم (نادیده می‌گیریم)، در حالی که در صفح انگار آن موضوع را تبدیل می‌کنیم – به جنبه مثبتش نگاه می‌کنیم یا به تعبیر بزرگان، از صفحه ذهن خودمان آن بدی را پاک می‌کنیم.
غفر (غفران)
یک مرحله بالاتر «غَفر» (غفران) است. در این مرحله نه تنها نادیده می‌گیریم و از ذهن پاک می‌کنیم، بلکه همه آثار و پیامدهایی که آن عمل می‌تواند در جاهای دیگر داشته باشد را نیز پاک می‌کنیم – مثل پانسمان زخم که در عربی «غَفر» نامیده می‌شود، یعنی آثار جراحت کاملاً شفا یابد.
تأیید قرآنی
قرآن کریم این مفاهیم را به زیبایی بیان کرده است:
﴿إِن تُبْدُوا خَيْرًا أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَن سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا قَدِيرًا﴾ (النساء: ١٤٩)
«اگر کار خیری را آشکار کنید یا پنهانش سازید یا از کار بدی در گذرید، به‌راستی خدا همواره با گذشت و تواناست.»
در دعای امام سجاد «أُغْضِيَ عَنِ السَّيِّئَةِ» آمده و در این آیه «تَعْفُوا عَن سُوءٍ» – معنا یکی است. اگر بدی‌ها را نبینید، بگذرید و روی آن مکث نکنید، خداوند نیز از بدی‌های شما می‌گذرد.
قرآن مرحله به مرحله این مفاهیم را بیان کرده است:
﴿وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّـهُ لَكُمْ وَاللَّـهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ (النور: ٢٢)
«و باید گذشت کنند و روی بگردانند؛ آیا دوست ندارید خدا شما را بیامرزد؟ و خدا آمرزنده و مهربان است.»
گسترش مفهوم به محیط خانوادگی
قرآن علاوه بر عفو و صفح، غفران را نیز از ما می‌خواهد:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَّكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ (التغابن: ١٤)
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به‌راستی برخی از همسران و فرزندانتان دشمن شمایند، پس از آنها بر حذر باشید؛ و اگر گذشت کنید و بگذرید و بیامرزید که به‌راستی خدا آمرزنده و مهربان است.»
ممکن است حتی در خانواده بعضی از همسران یا فرزندان دشمنی کنند. قرآن می‌گوید مراقب باشید، ولی مراقبت یک موضوع است و تقابل با دشمنی موضوع دیگر. وقتی همسر یا فرزند بدی می‌کند، باید بگذرید، از ذهن پاک کنید و تمام آثاری که در زندگی گذاشته درمان کنید.
حق مقابله به مثل و ارزش گذشت
البته قرآن این را نیز تأکید می‌کند که انسان حق مقابله به مثل دارد:
﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾ (الشورى: ٤٠)
«و سزای یک بدی یک بدی مشابه آن است، ولی اگر کسی بگذرد و اصلاح کند پاداشش بر عهدهٔ خدا خواهد بود. به‌راستی او ستمگران را دوست ندارد.»
حق مقابله به مثل وجود دارد تا همه سراغ بدی کردن و ظلم نروند، اما قرآن می‌گوید این حق را استفاده نکنید. خدا ظلم را دوست ندارد، ولی شما بگذرید و دنبال انتقام نباشید. اگر ببخشید، خدا خود را بدهکار شما می‌داند.
حدیث رسول الله در مورد عفو
رسول الله (صلی الله علیه وآله) فرمودند:
إِذَا عَنَتْ لَكُمْ غَضْبَةٌ فَادْرَءُوهَا بِالْعَفْوِ إِنَّهُ يُنَادِي مُنَادٍ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ مَنْ كَانَ لَهُ عَلَى اَللَّهِ أَجْرٌ فَلْيَقُمْ فَلاَ يَقُومُ إِلاَّ اَلْعَافُونَ أَ لَمْ تَسْمَعُوا قَوْلَهُ تَعَالَى فَمَنْ عَفٰا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اَللّٰه؟
«عصبانی شدید؟ آن را با عفو دفع کنید. روز قیامت منادی ندا می‌دهد: آنهایی که از خدا طلبکار هستند بلند شوند. فقط کسانی بلند می‌شوند که در دنیا گذشت کرده‌اند. آیا این آیه را نشنیده‌اید که اگر کسی بگذرد و اصلاح کند پاداشش بر عهده خدا است؟»
گذشت مال آنجایی است که طرف واقعاً بدی کرده و شما حق دارید واکنش نشان دهید، اما می‌گذرید. خدا جبران می‌کند.
صفح جمیل
قرآن کریم می‌فرماید:
﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَإِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ﴾ (الحجر: ٨٥)
«و ما آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن دو قرار دارد را جز بر مبنای حق نیافریدیم و به‌راستی آن لحظه قطعاً خواهد آمد؛ پس بگذر، گذر کردنی زیبا.»
امام رضا (علیه‌السلام) در تفسیر «صفح جمیل» می‌فرمایند:
عَفْوٌ مِنْ غَيْرِ عُقُوبَةٍ وَ لاَ تَعْنِيفٍ وَ لاَ عَتَبٍ
«عفو بدون مجازات، توبیخ و حتی سرزنش.»
این یعنی اصلاً نبینید – انگار که بدی نکرده است.
الگوی عملی امیرالمؤمنین
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) در نامه به امام حسن (علیه‌السلام) نوشت:
اِحمِلْ نَفسَكَ مِن أخيكَ عِندَ صَرمِهِ عَلَى الصِّلَةِ و عِندَ صُدودِهِ عَلَى اللُّطفِ و المُقارَبَةِ … و عِندَ جُرمِهِ عَلَى العُذرِ؛ حتّى كَأنَّكَ لَهُ عَبدٌ و كأنَّهُ ذو نِعمَةٍ عَلَيكَ
«اگر برادرت قطع رابطه کرد، تو وصل کن؛ اگر سردی کرد، تو مهربانی کن؛ اگر بدی کرد، تو عذر بتراش؛ تا آنجا که انگار تو بنده‌ای و او صاحب نعمت.»
وقتی کسی با شما بدی کند، فرض کنید رئیس شماست – خودتان را کوچک کنید و برایش عذر بتراشید.
اهمیت پذیرش عذر
پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند:
مَن لَم يَقبَلِ العُذرَ مِن مُتَنصِّلٍ، صادِقا كانَ أو كاذِبا، لَم يَنَلْ شَفاعَتِي
«اگر کسی عذرخواهی کننده‌ای را نپذیرد – چه راست باشد چه دروغ – به شفاعت من نخواهد رسید.»
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نیز می‌فرمایند:
اِقبَلْ عُذرَ أخيكَ و إن لَم يَكُن لَهُ عُذرٌ فَالتَمِسْ لَهُ عُذراً
«عذر برادرت را بپذیر و اگر عذر نداشت، تو برایش عذر بساز.»
آثار تربیتی عفو
خلاف تصور عموم، ۹۹.۹ درصد اوقات بخشیدن باعث اصلاح و تربیت می‌شود، نه پررو شدن. حتی در مسائل خانوادگی، وقتی گذشت می‌کنید باعث اصلاح رفتار طرف می‌شود.
در روایت آمده که مردی پیش پیغمبر آمد و از بی‌ادبی خدمتکارانش شکایت کرد. پیغمبر فرمود:
اُعْفُ عَنْهُمْ تَسْتَصْلِحْ بِهِ قُلُوبَهُمْ
«از آنها بگذر تا دلشان را به دست آوری.»
وقتی کارمند احساس تعلق کند به کارفرما، کم‌کم برای او دل می‌سوزاند.
نتیجه عملی گذشت
قرآن کریم می‌فرماید:
﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾ (فصلت: ٣٤)
«و نیکی با بدی یکسان نیست. بدی را با آنچه بهتر است دفع کن؛ آنگاه کسی که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی می‌گردد.»
خیلی وقت‌ها دشمنی‌ها تبدیل به دوستی صمیمی می‌شود اگر در مقابل بدی، خوبی کنید. این در ابعاد اجتماعی نیز صادق است – مسئولین اگر به جای سرکوب مداوم، فضا را باز کنند و بگذرند، خیلی از دل‌ها نزدیک می‌شود.
هنر تغافل
امام علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
الكريمُ يَتَغافَلُ ويَنخَدِعُ
«آدم کریم خود را به ندیدن می‌زند و فریب می‌خورد.»
آدم بزرگ مدام خودش را به ندیدن می‌زند و می‌گوید نفهمیدم، گول خوردم. این از نظر عقلانی نیز برای زندگی راحت‌تر مفید است.
امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
صَلاَحُ شَأْنِ اَلتَّعَايُشِ وَ اَلتَّعَاشُرِ مِثْلُ مِكْيَالٍ، ثُلُثَاهُ فِطْنَةٌ وَ ثُلُثٌ تَغَافُلٌ
«اصلاح کار زندگی و معاشرت مثل پیمانه‌ای است: دو سوم آن هوشیاری و یک سوم تغافل.»
درس از حکایت سعدی
سعدی در گلستان حکایتی آورده از مردی که خرش در گل گیر کرده و به همه – از دوست و دشمن تا سلطان – فحش می‌داد. سلطان که از آنجا می‌گذشت، به جای تنبیه، وضعیت بیچاره مرد را دید و به او عطایا داد.
سعدی نتیجه می‌گیرد:
بدی را بدی سهل باشد جزا / اگر مردی أَحسِن إلی مَن أساء
اگر مردانگی و بزرگی این است که کسی که بدی می‌کند، ما به او خوبی کنیم.
نتیجه‌گیری
پیام اصلی این فراز از دعای مکارم‌الاخلاق این است: خدایا به ما کمک کن بدی‌های دیگران را نبینیم. اگر دیدیم، چشم ببندیم، رد شویم و محل نگذاریم. این‌طوری هم خودمان رشد می‌کنیم، هم روابطمان با جامعه درست می‌شود و هم رحمت و لطف خدا شامل حال همه می‌شود.
بعدی: ۵۰ـ ادامه دارد …
قبلی: ۴۸ـ قدرشناسی
مطلب فوق در تاریخ 10/7/2025 در کتابخانه بنیاد امام علی (ع) منتشر شده است