هر باور درست و مفیدی در معرض تحریف، سوء استفاده و آفت‌هایی است که می‌تواند آن را به موضوعی زیان‌بار و خطرناک تبدیل کند. باور به اندیشهٔ مهدویت نیز از این قاعده مستثنی نیست و از همان قرون نخستین اسلام، دستخوش برداشت‌های جاهلانه و نادرست و استفاده‌های ابزاری برای رسیدن به مقاصدی چون قدرت، شهرت و ثروت بوده و همچنان ممکن است دچار چنین آسیب‌هایی باشد. مهم‌ترین آفت‌ها و انحرافاتی که باید مراقب بود تا در دام آنها گرفتار نشویم، عبارتند از:
۱. ادعای ارتباط و دیدار
حتی اگر این احتمال را بپذیریم که شاید برخی افراد برگزیده در شرایطی خاص با امام مهدی (عج) ارتباط داشته‌اند، یا آن حضرت گاهی از پس پردهٔ غیبت، هدایت و توجهی ویژه نسبت به فردی نشان داده‌اند، باز هم نمی‌توانیم به هیچ ادعایی در این زمینه اعتماد کامل داشته باشیم. زیرا گذشته از احتمال دروغ و سوء استفاده، معمولاً در این‌گونه امور با مشکلاتی چون برداشت‌های نادرست، خطا در تطبیق، توهم‌های ناخواسته و ابهام‌های دیگری مواجه می‌شویم که ممکن است ما را از حقیقت دور کند.
قرآن کریم و اهل بیت (ع) بارها دربارهٔ تکیه کردن بر ظن و پیروی از حدس و گمان هشدار داده‌اند و عامل اصلی انحراف اغلب کسانی که دچار گمراهی شده‌اند را اعتماد به چیزی جز علم و آگاهی دانسته‌اند. در موضوع مهدویت نیز باید مراقب باشیم فریب اسامی، عناوین و ظواهر مقدس را نخوریم و حتی از بزرگان و کسانی که به نیت خیر آنها اطمینان داریم، نه مطلبی را بدون دلیل و سند بپذیریم و نه انکار کنیم.
۲. ادعای نیابت
بر اساس اعتقاد شیعیان اثناعشری، عصر حاضر، دوران غیبت امام مهدی (عج) است. در این شرایط، بهره‌گیری از وجود آن حضرت همچون استفاده از نور خورشید در هنگام پنهان شدن در پس ابرهاست؛ یعنی اگرچه آن حضرت را نمی‌بینیم و با او ارتباط نداریم، ولی نور وجود او بر دل‌های ما می‌تابد و برکات معنوی را از این طریق دریافت می‌کنیم.
اما باید توجه داشت که ما در دوران غیبت امام زمان (عج) از راهنمایی‌های ایشان محرومیم و حق نداریم هیچ دیدگاهی را چه در مسائل دینی و چه در امور اجتماعی یا غیر دینی به آن حضرت نسبت دهیم. زیرا هیچ فرد یا گروه خاصی به‌عنوان نماینده یا جانشین امام در دوران غیبت تعیین نشده است و اساساً جایگاه و اختیارات امام معصوم به‌گونه‌ای نیست که غیر معصوم بتواند نیابت آن را بر عهده بگیرد.
البته همان‌گونه که در دوران حضور ائمه (ع) کسانی که به آن بزرگواران دسترسی نداشتند موظف بودند به عالمان دین و راویان احادیث مراجعه کنند و بهترین برداشت ممکن دربارهٔ احکام و آموزه‌های شریعت را از این طریق به‌دست آورند، در دوران غیبت نیز همین روش عقلایی باید مبنا قرار گیرد؛ ولی هیچ فرد، گروه یا گرایش خاص در میان عالمان دین نمی‌تواند خود را نمایندهٔ آن حضرت یا بیان‌کنندهٔ انحصاری دیدگاه ایشان معرفی کند و این مردم هستند که باید در فضایی آزاد، سخن همهٔ محققان و دانشمندان را بشنوند و با بررسی توان علمی و تقوا و تعهد آنها، از میان دیدگاه‌های گوناگون، نظری را که مطمئن‌تر تشخیص می‌دهند برگزینند و آنچه را می‌فهمند، نه به‌عنوان نظر قطعی قرآن و عترت، بلکه به‌عنوان بهترین گزینهٔ ممکن از میان برداشت‌هایی خطاپذیر از دین، مبنای عمل قرار دهند.
۳. تطبیق نشانه‌ها و تعیین وقت
اگرچه در منابع حدیثی شیعه روایات متعددی دربارهٔ نشانه‌های ظهور امام عصر (عج) نقل شده است، ولی اولاً شیوهٔ نقل هیچ‌یک از این احادیث به‌گونه‌ای نیست که بتوان به‌صورت قطعی آن را به پیشوایان دین نسبت داد و ثانیاً بر فرض صحیح بودن چنین مطالبی، احتمال خطا در تعیین مصادیق آن بسیار بالاست.
علاوه بر سوء استفادهٔ فراوانی که جریان‌های قدرت در دوره‌های گوناگون از احادیث آخرالزمان و نشانه‌های ظهور انجام داده‌اند و نمونه‌های آن در تاریخ مکتوب قابل بازیابی است، اشتباهات متعددی نیز در این زمینه از دانشمندان و بزرگانی گزارش شده است که در نیت خیر آنها تردیدی نداریم و تحلیل‌هایشان را با منافع سیاسی مرتبط نمی‌دانیم. برخی از این علما صدها سال پیش در آثار خود، علائم ظهور را با شرایط دوران خود تطبیق داده و آینده‌ای نزدیک را به‌عنوان هنگام ظهور مشخص کرده بودند، ولی گذشت زمان، خطای آنها را آشکار ساخت و همین کار، بهانه‌هایی را به دست کسانی داد تا اساس باورهای صحیح دینی را نیز زیر سؤال ببرند یا به سخره بگیرند.
۴. انتظار منفعل
یکی دیگر از خطاهایی که در برداشت از مفهوم انتظار منجی رخ می‌دهد، سر باز زدن از انجام وظایف و مسئولیت‌های خود و موکول کردن آن به آینده است. برخی گمان می‌کنند چون به ما وعده داده‌اند همهٔ مشکلات با ظهور امام زمان (عج) حل خواهد شد، تا آن زمان نیازی به تلاش برای پیشرفت فردی یا مقابله با ناهنجاری‌های اجتماعی وجود ندارد، یا این تلاش‌ها به هیچ نتیجه‌ای نمی‌رسد و این‌گونه از زیر بار آنچه عقل و منطق بر عهدهٔ آنها می‌گذارد، شانه خالی می‌کنند.
این در حالی است که طبق روایات اسلامی، انتظار فرج به‌عنوان “افضل اعمال” معرفی شده که نشان می‌دهد انتظار واقعی نوعی تلاش و اقدام در جهت نزدیک شدن به همان چیزی است که مشتاق رسیدن به آنیم، نه سکون و بی‌عملی. منتظر حقیقی کسی است که برای اصلاح خود و جامعه تلاش می‌کند، در برابر ظلم و بی‌عدالتی ساکت نمی‌نشیند، و با علم‌آموزی و کسب مهارت، خود را برای یاری امام زمان (عج) آماده می‌کند؛ او در عین امید به آیندهٔ روشن، از وظایف کنونی خود غافل نمی‌شود و می‌داند که آماده‌سازی جامعه برای ظهور نیازمند تلاش و مجاهدت مستمر است.
۵. ترویج خرافات
وجود ابهام و پیچیدگی در موضوع غیبت و ظهور امام مهدی (عج) و مخفی بودن بسیاری از رازهای آن، موجب شده تا زمینهٔ مساعدی برای گمانه‌زنی‌ها و ترویج مطالب بی‌اساس در حوزهٔ مهدویت فراهم شود. این آسیب، امور فراوانی را شامل می‌شود که جعل و نقل روایات ساختگی و ضعیف، اعتبار بخشیدن به خواب و خیال، نسبت دادن کرامات و معجزات غیرواقعی به افراد مختلف، اعتقاد به تأثیر اعمالی خاص در تعجیل یا تأخیر ظهور و آمیختن باورهای غیراسلامی با آموزه‌های اصیل مهدویت از جملهٔ آنهاست.
برای مقابله با این مشکل، لازم است ضمن مراجعه به منابع معتبر و اصیل شیعی و بهره‌گیری از نظرات عالمان دینی در فهم روایات، از پذیرش بی‌چون و چرای ادعاهای افراد خودداری کنیم و با تقویت تفکر نقادانه و اکتفا کردن به آنچه روشن و یقینی است، مانع رواج این خرافات در جامعه شویم.
به امید تحقق وعدهٔ پیامبران و اولیای الهی و ظهور نجات‌دهندهٔ انسان و برقرار کنندهٔ صلح و عدالت و آزادی
اللهم عجل لولیک الفرج
قبلی: آنچه اهمیت دارد
مطلب فوق در تاریخ 20/3/2025 در کتابخانه بنیاد امام علی (ع) منتشر شده است.